K o ś c i ó ł
ś w. K r z y ż a
Kościół cmentarny św. Krzyża tzw. Jerozolimski.(Stan obecny)
Wzmiankowany w 1341 roku. Budowę obecnego ukończono w 1639 roku. Odnowiony w XIX w / XX w. Orientowany, późnorenesansowy o tradycjach gotyckich z barokowymi odbudówkami.
Ciekawostką jest - dlaczego kościół Jerozolimski stoi za miastem.
Pewną cechą wyróżniającą religijność dawnych czasów byt kult miejsc męki Jezusa i tęsknota za Ziemią Świętą. Chrześcijanin w poprzednich stuleciach wierzył, że centrum świata znajduje się w Jerozolimie, a dzieje ludzkości znajdą tam swój koniec. Ta idea inspirowała pielgrzymki do Ziemi Świętej, wyprawy krzyżowe oraz powstanie różnych sanktuariów wzorowanych na wyidealizowanych planach Świętego Miasta. Ideę tę rozpowszechniał Kościół pielgrzymi i pochodzące stamtąd zakony rycerskie.
Kultem Grobu Jezusa i miejsc Jego męki zajmowali się w swoim życiu religijnym bożogrobcy - zakon wywodzący się bezpośrednio z Jerozolimy. W ich regule wręcz zostało zapisane, że do obowiązku należy liturgia związana z pasją Chrystusa i miejscami Jego męki. Krzyżem i Grobem.
Przebywający od średniowiecza w Nysie bożogrobcy pielęgnowali ten kult. Ich zasługą stała się m.in. idea wybudowania kościoła św. Krzyża za miastem. Nie był to zresztą przypadek, bożogrobcy - jako wywodzący się z Ziemi Świętej, pielęgnujący wiedzę o niej - mieli dobrą orientację na temat położenia geograficznego poszczególnych miejsc Męki Jezusa. Bożogrobcy mieli plany Jerozolimy. Podobnie jak inne zakony rycerskie, np. Krzyżacy, fundowali lub przyczyniali się do powstania tzw. kościołów Jerozolimskich (były to kościoły pod wezwaniem św. Krzyża lub św. Grobu). Kościołem Jerozolimskim nazywano świątynię, która w jakikolwiek sposób nosiła cechy ideowe lub realne związane z Świętym Miastem. W przypadku nyskiego kościoła św. Krzyża, ulokowanego przy dawnej historycznej drodze do Otmuchowa, chodziło o zachowanie realnej odległości między domem Piłata a miejscem ukrzyżowania Zbawiciela. Punktem odniesienia w Nysie miał być stojący niegdyś na rynku ratusz. Wtedy utożsamiano ratusz miejski z domem Piłata, miejscem wydawania pewnych wyroków - to logiczne. Właściwie nie było to na tamte dawne, religijne czasy nic odosobnionego. Powstawało wtedy wiele owych świątyń lub wręcz sanktuariów, które zachowywały miary i rozmiary pochodzące z Jerozolimy lub przetwarzano realne miary i odległości jerozolimskie na zasady proporcji. Takim przykładem niech będzie przecież śląska Jerozolima, czyli Wambierzyce. Istnieją dwa wiarygodne źródła mówiące o tej sprawie, jeśli chodzi o nasz kościół św. Krzyża.
Nyski duchowny J.F.A. Pedewitz (zm. w 1705 roku) w swojej rękopiśmiennej kronice kościoła św. Jakuba w Nysie podaje, że kościół św. Krzyża jest oddalony od ratusza zgodnie z miarą jerozolimską. Dokument z 10 października 1678 roku zamieszczony w kuli wieżyczki tego kościoła podaje wręcz dosłownie, że ów kościół wybudowano na pamiątkę męki Zbawiciela i dla podkreślenia tego faktu zachowano prawdziwą odległość między domem Piłata a miejscem Ukrzyżowania. Dodano też, że obowiązkiem mieszkańców było pielgrzymowanie w Wielki Piątek każdego roku o godz. 12 spod kościoła św. Jakuba. Dokument ten wręcz sam nazywa tenże kościół Jerozolimskim. Pierwotnie na tym miejscu, gdzie stoi ten kościół, znajdował się drewniany kościółek, a przy nim - jak podają źródła - miała być pustelnia. Teren ten należał do Kościoła i od średniowiecza przychodziły tam procesje. W roku 1633 zburzono tę drewnianą świątynię, aby na jej miejscu w ciągu krótkiego czasu wybudować murowany kościół. Został on poświęcony 14 kwietnia 1639 roku. Koszty budowy zostały opłacone przez składki mieszkańców i władze miejskie zobowiązały się opiekować materialnie tą świątynią. Pod względem sztuki jest to budowla dziwna, gdyż posiada gotycką formę, elementy renesansowe, a powstała w czasach baroku. Czyżby średniowieczna forma architektoniczna kościoła, powstałego w czasach baroku, miała na celu podkreślenie historycznego kultu i miejsca? Na fasadzie frontowej, w szczycie, znajdowało się przedstawienie podwójnego krzyża bożogrobców, będącego wyraźnym podkreśleniem związku tej świątyni z zakonem - strażnikiem tajemnic Jerozolimy.